گنبد و مسجد
گنبد و مسجد : گنبد اگر شبکه ای در دو جهت دارای انحنا باشد گنبد نامیده می شود شاید رویه یک گنبد بخشی از یک کره یا یک مخروط یا اتصال چندین رویه باشد . گنبد ها سازه هایی با صلبیت بالا می باشند و برای دهانه های بسیار بزرگ تا حدود ۲۵۰ متر مورد استفاده قرار می گیرند . ارتفاع گنبد باید بزرگتر از ۱۵% قطر پایه گنبد باشد . گنبدها دارای مرکز هستند
بشر از ماقبل تاریخ تا دوران معاصر مسکن‌های گنبدی شکل با استفاده از مواد محلی ساخته‌است. اگر چه معلوم نیست کی اولین گنبد ساخته شد، نمونه‌های پراکنده از سازه‌های گنبدی شکل اولیه کشف شده است. اکتشافات اخیر در محوطه باستانی تپه چغامیش (۶۸۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد)، واقع در دشت شوش ایران، استفاده از گل آجر و سازه‌های خشتی در ساخت گنبد را نشان می‌دهد. معماری پارسی ساسانی به احتمال زیاد معماری گنبد سازی گنبدهای بین النهرین را به ارث برده است. خرابه های کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر (فیروزآباد) در استان فارس، توسط اردشیر اول (۲۲۴–۲۴۰) ساخته شده است، استفاده از گنبد توسط امپراطوری ساسانی را نشان می‌دهد. در سرزمین‌هایی مثل روم شکل نیمکره را برای گنبد بر می‌گزیدند و چون میانتار رانش بر منحنی آن منطبق نمی‌شد ناچار بودند که کناره‌های آن را هرچه ستبرتر کنند تا در برابر رانش سدی باشد، در صورتی که معماران ایرانی نیم دایره را برای پوشش مناسب نمی‌دانستند و شکل‌هائی نظیر تخم مرغی و هلو چینی و بیضی را انتخاب می‌کردند که خود به خود میانتار رانش بود و این انتخاب باعث می‌شد که بتواند ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند (که البته هرچه بالاتر می‌رفت نازک می‌شد تا به کلاله برسد.
تعریف هندسی گنبد
پوشش گنبد در ایران پییشنه ای دیرینه دارد . کمبود چوبهای استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت است ، سبب شده است که پوشش سغ sagh و گنبد روایی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع ترجای پوشش تحت را بگیرد . قدیمیترین شکل های منحنی در پوشش زیرین چغازنبیل متعلق به هزاره دوم دیده شده است.
با وقفه طولانی در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در اوج قدرت و کارائی جلوه دارد ولی چه قبل و چه بعد از آن بعلت فراهم نبودن شرایط خاص اقتصادی در این دوران آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره همیشه میسر نبوده و در جنگل ها و جلگه های این سرزمین هم چوب مناسب پوشش پرورش نمی یافته است لذا طاقهای منحنی و گنبد جای اصلی خود را به عنوان یک پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به آسانی پیدا می کنند.
☆ در متون موجود ، دیرینه ترین گنبدی که به آن اشاره می شود مربوط به دوران اشکانی و اوایل ساسانی است . این گنبد در شهر فیروز آباد و به قطر ۱۰/۱۶ متر بنا شده است . چنانچه ابن البلخی در توصیف شهر فیروز آباد و گنبدی که در میانه شهر برپا شده می گوید : اردشیر شهر فیروزآباد ، که اکنون هست بنا کرد و شکل آن مدور است چنانک دایره پرگار باشد . در میان شهر آنجا که مثلاً نقطه پرگار باشد دکه انباشته برآورده است و نام آن ایوان کرده و عرب آنرا طربال گویند و بر سر آن دکه سایها ساخته و در میان گاه آن گنبدی عظیم برآورده و آنرا گنبد کیرمان گویند و طول چهار دیوار این گنبد تا زیر قبه آن هفتاد و پنج گز است و این دیوارها از سنگ خارا برآورده است و پس قبه عظیم از آجر بر سر آن نهاده و آب از یک فرسنگ از سر کوه رانده و به فواره بر این سر بالا آورده و دو غدیر است که یکی بوم پیر گویند و دیگر بوم جوان و بر هر غدیری آتشگاهی کرده است.
☆ در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستور العمل کلی مورد بهره برداری قرار می گیرد .
☆ روش گنبدسازی چه در دوران ساسانی چه در دوره اسلامی آنچنان با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می گیرد که در همه انواع ، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند ، گرچه در گوشه سازیها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است . آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا ( نداشتن قالب ) آنرا با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوت می کند.
گنبد و معماری اسلامی
گنبدها نیز یكی از علائم معماری اسلامی هستند كه متنوع ترین آنها در ایران به كار گرفته شده اند. این گنبدها از خشت خام با اندود كاهگل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی می‌كنند. انتخاب رنگ آبی كه رنگی است آرام بخش و متعادل و روحانی، برای خود مزیتی است برای گنبدهای ایرانی، هنگامی كه از بلندای شهر یا روستایی منظره آن را مشاهده می‌كنیم. گنبدها همانند نگین فیروزه ای در میان بافت های شهری و روستایی می‌درخشند. گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تكنیكی كه در ساخت آنها به كار رفته است به دو دسته «رك و نار» تقسیم می‌شوند. نار مثل گنبد مسجد امام خمینی (قدس سره) و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان
انواع گنبدها
گنبدها نیز به سه دسته تقسیم می‌شوند:
۱- گنبدهای هرمی مانند گنبد ابولؤلؤ در كاشان و گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز
۲- گنبدهای مخروطی مانند میل رادكان در قوچان
۳- گنبدهای اور چین (پله پله‌ای) مانند مقبره دانیال نبی در شوش
بعضی از گنبدها نیز نار و رک هستند. تیزه گنبد، رک و در پایه به صورت قوس و نار در می‌آید. گنبد بیشتر مقابری كه متعلق به سرداران ایران است، مخروطی شكل و گنبد امامزاده ها تقریباً همگی هرمی شكل و نار هستند. گنبدهایی كه از خارج بنا مشاهده می‌شوند، پوسته بیرونی بنای گنبد است كه به آن اصطلاحاً خود گویند. ولی گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی وجود دارد كه آن را از داخل مشاهده می‌كنیم و به آن اصطلاحاً آهیانه می‌گویند. بنابراین گنبدهای بناها شامل دو پوسته خود و آهیانه هستند.
شبستان مسجد
شبستان‌ها نیز فضاهای سرپوشیده و دارای ستون‌های یك شكل و موازی هستند كه از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. هر مسجد دارای شبستان است. این شبستان‌ها ممكن است در چهار طرف مسجد یا دو طرف آن و احیاناً یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد. این موضوع بستگی به تعداد نمازگزاران و اهمیت و اعتبار مسجد دارد.
تقریباً بیشتر مساجد اسلامی دارای سقف‌های قوسی شكل با انواع تزئینات و كاربندی و رسمی بناهای ساده و متنوع‌اند. این قوس‌ها كه در مساجد ایرانی به صورت عرق چین ظاهر شده اند، جلوه‌ای خاص دارند. تزئینات آجركاری و یا كاشی كاری متنوع آنها بر زیبایی این شبستان ها افزوده است.
محراب مسجد
نشان‌دهنده قبله مسلمین و در واقع نقطه عطف مسجد است. زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن، ادای فریضه واجب نماز است كه هر مسلمان ملزم به اجرای آن است. محراب‌ها در فرورفتگی قسمتی از دیوار قبله و از ساده ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شكل ساخته می‌شوند. این امر بستگی به نوع و اهمیت مساجد و موقعیت آنها دارد. محراب های كاشی كاری ایران با تناسبات و به كارگیری كاشی‌های الوان معرق و یک تكه، از نمونه‌های بسیار عالی در ایران و جهان هستند. مانند محراب زیبای مینایی در موزه اسلامی ایران و محراب زیبای مسجد میرعماد كاشان در موزه مترو پولین كاشان.
كتیبه و نورگیرها
كتیبه‌های قدیمی تر از آجر چینی و گچ بریها و كتیبه‌های جدیدتر با كاشی معرق و یا كاشی خشت اغلب به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی و بعضاً كتیبه های حجاری شده از سنگ، مخصوصاً سنگ مرمر نیز دیده می‌شود. كتیبه‌هایی كه از قرون اولیه اسلامی تا دوره تیموری و اواخر این دوره هستند
غالبا از آجر چینی و گچ بری و با انواع خطوط تزئینی كوفی و خط زیبای ثلث و به دست زبردست ترین استادان خط و یا نقاشی خط بر در و دیوار این اماكن مذهبی جلوه می‌كنند و گویی این خطوط زیبا همراه با نقش و نگارهای متنوع زیبنده و انحناهای چشم نواز، همه و همه مجموعه و گل چینی را به وجود می‌آورند كه تحسین همگان را بر می‌انگیزد.
نورگیرها
نورگیرها نیز در اطراف گنبد و یا در ساق و ساقه آن مشاهده می‌گردد كه به علت شدت و ضعف نور، طرح‌های بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مسجد یا آرامگاه و زیارتگاه افزوده اند. این پنجره‌ها كه معمولاً در بغل ایوان ها نیز به وجود آمده‌اند، اصطلاحاً به آن پاچنگ گویند. پاچنگ ها در بیشنر مساجد قدیمی جزو عناصر همراه مسجد هستند.
نورگیرها از مصالح كاشی معرق، سنگ، آجر، كاشی و چوب ساخته می‌شوند و دارای نقوش هندسی یا اسلیمی هستند. در برخی از مساجد قدیمی ایران، نورگیرها از خشت خام نیز ساخته شده اند و به علت وجود چند نور در آنها، توجه همگان به آن معطوف می‌گردد. یكی از زیباترین پنجره‌های نورگیر، پنجره های مشبك چوبی است كه با طرح‌های متنوع گره سازی، عملكردی در پنجره‌ها و درهای ارسی دارند.
عوامل سازنده معماری مساجد
حجاری‌ها، مقرنس‌كاری، كاشی‌كاری و گره‌چینی نیز از دیگر عوامل سازنده معماری مساجد در دوره‌های اسلامی هستند. در دوره های مختلف تاریخی شاهد فراز و نشیب‌هایی در به وجود آمدن و كم رنگ شدن این تزئینات هستیم، برای مثال سبک‌های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی در ایران، هر كدام ویژگی‌ها و خصوصیات معماری خاص خود را بر بناها به ویژه مساجد تحمیل كرده‌اند. شیوه شكل‌گیری عناصر معماری مساجد نیز نكته‌ای است كه نیاز به بررسی از جوانب گوناگون دارد. تزئینات آجری مساجد دوران سلجوقی، نقشه مساجد در دوره‌ها و سبك های مختلف، مصالح به كار گرفته شده در تكامل مساجد اسلامی، انواع مقرنس‌ها و كاشی‌كاری‌ها و … نیز مواردی است كه هر كدام مبحث جدیدی را در معماری ایرانی و اسلامی به وجود آورده و قابل بررسی است.
سخن آخر
گنبد در مکتب معماری مسلمانان، معنايی از هدف و جايگاه رسيدن به هدف، يعنی الله را دارد. کارشناسان براي گنبد و گلدسته که يکی از اصلی ترين رمز پردازي ها در مساجد است، رموز و دلايل خاصی را مطرح کرده اند؛ بعضی می گويند که گنبد مانند سرانسان است و دو گلدسته، مانند دو دستکه به حالت التجا و التماس و خواهش در کنار سر، رو به آسمان و رو به ذات اقدس الهی بلند شده است؛ مانند کسی که دست هايش را در جلوي سر و صورت، حتي از سر بالاتر هم برده است و دعا مي کند گرچه اين تشبيه جالبي است، امام فلسفه ی اصلی گنبد و گلدسته، فراتر از اين است و علاوه بر اين، اهل تسنن که يک گلدسته در مساجد مي سازند ، مطلب فوق را تا حدی بی اعتبار می کند. بعضي از صاحب نظران، گلدسته ها را عامل ايستايی و ايستادگی در کنار ايوان های بلند، براي حفظ ايوان ها می دانند تا از در رفتگی ايوان ها جلوگيری شود. گرچه وجود گلدسته ها تا حدودي برای حفظ ايوان ها بی تأثير نيست، ولی دليل اصلی اجرای گلدسته، آن هم دو تا نم باشد. این دو گنبد مونومایی رمز خداست و گلدسته ها، مونوماني از دو يار واقعی خدا، دو آفريده کامل حق، يعنی محمد و علی می باشند.
